Het Wilde(rse) Westen

Nu de Sint weer in het land is en het einde van het jaar gloort met de Kerstdagen en de jaarwisseling aan de horizon lijkt de gemiddelde Nederlandse burger de blik helemaal te verliezen op de realiteit en viert Black Friday hoogtij. Ok, wij hebben momenteel nog te maken met de etterende nasleep van Ajax-Macabi Tel Aviv en doorwerking in de houtje-touwtjeregering van de streeploze kapitein Schoof. Alleen hoe anders is de realiteit als je leeft in Oekraïne, Gaza of andere delen van de wereld waar het bestaan van mensen onder druk staat door klimaatverandering, (oorlogs)geweld, voedseltekorten, enz… Er is dus echt genoeg aan de hand in de wereld om je zorgen over te maken.

Geschiedenis is daarvoor de zuurstof in het schetsen van de toekomst en daarbinnen de economische geschiedenis in het bijzonder. De economie is een wetenschap die het solitaire of in groepsverband handelen van de mens bestudeert onder voortdurende wijzigende omstandigheden van tijd en plaats. Van Artistoles, via Adam Smith, naar John Keynes tot in het heden Thomas Piketty of Kate Raworth belijden of hebben die wetenschap belijdt met de beperking dat hoe je je best ook doet – de conclusie van Adam Smith nogal de waarheid is – ‘de mens is een complex, moreel personage wiens gedrag niet eenvoudig te voorspellen is’.

Simpel geredeneerd is de maag het kompas voor het menselijk handelen. Je lichaam heeft energie nodig om te kunnen handelen en zo lang als mogelijk voort te bestaan. In hele vroegere tijden ruilde de mens een vis voor een aardappel en tegenwoordig is het geld. Je gaat naar de bakker en je koopt een brood. Een leuk weetje – het woord ‘salaris’ stamt uit de Romeinse tijd waarin soldaten werden uitbetaald in zout (sal).

Je hebt dus iets nodig – bijvoorbeeld geld – om te kunnen voorzien in je eigen behoeften. Inmiddels drukken wij de optelsom van wat iedereen ter beschikking heeft om te kunnen voorzien in zijn of haar behoeften uit in ‘welvaart’. En de aanname is dat de behoeften van eenieder oneindig zijn, dus hebben wij meer middelen – lees welvaart nodig.

Stel nu dat jouw welvaart en/of die van je buren, dorps-, streek of landgenoten onder druk staat of juist afneemt? Of als een zonde als hebzucht naar meer eigen welvaart een dominante rol speelt bij die mensen die om wat voor reden dan ook op sleutelposities zitten in een samenleving? In principe komt het altijd tot weinig goeds. Misschien de Franse Revolutie, maar de 1^e en 2^e wereldoorlog zijn toch de voorbeelden waarvan indertijd werd gezegd – nooit meer! En toch als je de tijd neemt om vandaag wat verder te kijken, zie je ontwikkelingen die erg lijken op de oorzaken voor het ontstaan van die oorlogen.

Een 1^e voorbeeld:

De bovenste wereld is zoals het Westen naar de wereld kijkt en de onderste wereld is het wereldbeeld van het China van Xi Ping. Die kijk is in beiden hoofden leidend in denken en handelen. En nu Trump op 20 januari 2025 voor zijn 2^e termijn wordt geïnstalleerd, zal die geopolitieke strijd tussen de VS en China en in mindere mate het Rusland van Poetin weer een nieuwe – stevigere –  impuls krijgen. Die geopolitieke strijd – met een bijrolletje voor het zwakke en verdeelde Europa – zal vooral worden uitgevochten via de handel.

Trump heeft al geroepen dat ‘tarifs’ het mooiste woord is in het woordenboek. Het instellen van importtarieven betekent dat wat jij, ik en de Amerikanen zelf in de supermarkt kopen op termijn nog duurder zal worden. En dan laat ik bijeffecten zoals valutawisselkoersen, rentestanden, enz…met effect op het dagelijkse leven maar buiten beschouwing. Een samenvattende link met de geschiedenis – de 1^e wereldoorlog ontstond door de Weltpolitiek en de ambities van de nieuwe Duitse keizer. Het nieuwe Duitse Keizerrijk werd een sterke staat, zowel op militair, economisch en politiek gebied. Dit zorgde voor een verstoring van het machtsevenwicht in de wereld.

Een 2^e voorbeeld is dat de bestaande en groeiende inkomens- en vermogensongelijkheid in de wereld. Economische stabiliteit loopt gevaar als bronnen voor welvaart in handen komen van een te kleine groep. Dit werd heel duidelijk tijdens de financiële crisis van 2008. Twee economen van het IMF analyseerden de 25-jarige aanloop naar die krach van 2008, en kwamen er achter dat die griezelige overeenkomsten vertoonde met de tienjarige aanloop naar de krach van 1929: in beide tijdperken was er sprake van een grote groei van het inkomens-aandeel van de rijken, een snel groeiende financiële sector, en een grote toename van de schulden van de rest van de bevolking, culminerend in de financiële en maatschappelijke crisis en daarmee de kiem van het ontstaan van de 2^e wereldoorlog. Een samenvattende link met de geschiedenis – Duitsland raakte door de hoge herstelbetalingen in een economische crisis en ook in de Duitse politiek heerste er onrust. Er was geen vertrouwen in de nieuwe regering, wat leidde tot de opkomst van Hitler en de NSDAP, zoals het nationaalsocialisme. De bijbehorende partij de NSDAP had Adolf Hitler als boegbeeld. Hitler kreeg na 1933 alle macht in Duitsland in handen en het land werd een totalitaire eenpartijstaat.

Een 3^e voorbeeld beschrijft Victor Lamme in zijn boek ‘Waarom? Op zoek naar wat ons werkelijk drijft’. Zij op het pluche van de politiek pakken de onrust in de samenleving over financiële en maatschappelijke thema’s en de daaruit voortvloeiende populariteit van extremer rechts net zo verkeerd aan als de zittende Duitse regering in de jaren 1930. Echt luisteren naar wat de samenleving leeft, gebeurt onvoldoende. Wie dat beter doet, en daaraan beloftes koppelt waar de gemiddelde burger wat inziet en/of heeft, wint verkiezingen en daarmee een plek aan het hoofd van de tafel.

In ieder geval is het dit jaar 60 jaar geleden dat de Nederlandse overheid een overeenkomst sloot met de Turkse regering voor de komst van 65.000 Turkse en voor de Nederlanders – nieuwe landgenoten. Indertijd was er namelijk (ook al) een groot tekort aan productieve arbeidskrachten, en wilde de overheid verder werken aan de opbouw van Nederland en ja daar is die weer – de welvaart van zijn inwoners.

Die welvaart werd toen en nu gemeten in wat het Buto Binnenlands Product (BBP) wordt genoemd. Uit de economie les is een manier van berekenen Y = C + I + O + E – M oftewel de consumentenuitgaven + investeringen + overheidsbestedingen + export minus de import. Simon Kuznets bedacht deze methode voor het Amerikaanse Congres ten tijde van de jaren 1930-crisis om economische ontwikkelingen beter te monitoren, zoals het vaststellen van het effect van het New Deal-beleid in die jaren.

Een 30-tal jaren later kwam Arthur Orkun met een theorie die bekend is als de Wet van Okun, namelijk dat groei van het BBP nodig noodzakelijk is voor de daling werkloosheid, als medicijn tegen de staatsschuld, als sleutel tot nationale veiligheid, een middel om klassenstrijd onschadelijk te maken of als manier om armoede te bestrijden zonder het politiek beladen onderwerp herverdeling aan de orde te hoeven stellen.

Naast het denken en handelen vanuit de omvang en de groei van het BBP zie ik verder dat de politiek en daarmee het opereren van overheden te veel gericht is op de korte termijn dan op de lange termijn. Waarom is er niet veel meer nagedacht en werk gemaakt van het goed laten landen van de arbeidsmigranten vanaf de jaren 1960 in de Nederlandse samenleving of bij het uitdenken en opstellen van iets als de AOW en de betaalbaarheid van die regeling in de verdere toekomst.

In ieder geval zit dat wat mij betreft in 2 dingen. 1 in jou en mij zit opgesloten, dat wij allerlei denkfouten maken als gevolg van:

• beschikbaarheidsvalkuil: het nemen van beslissingen op basis van de meest recente en meest toegankelijke informatie
• angst voor verlies: sterke voorkeur om verlies te vermijden in plaats van een gelijkwaardige winst te behalen
• selectieve waarneming: het overnemen van feiten en argumenten die in ons bestaande denkkader passen
• risicofout: het onjuist inschatten van de waarschijnlijkheid van extreme gebeurtenissen

Het 2^e is – en daar zit gelijk de oplossing in – de stip op de horizon. Als welvaart of de maatstaf van het BBP die stip is, gaat het denken en gedragen van mensen niet veranderen. De winnaar van de Nobelprijs voor de Economie in 1998 Amartya Sen verwoordde het zo: Economische ontwikkeling moet zich vooral richten op het bevorderen van de rijkdom van het menselijk leven in plaats van de rijkdom van de economie waarin mensen leven.

Zo is het, want welvaart zegt niets over het welzijn van jou en mij. Lichtpuntje in een route naar het veranderen van het denken van mensen is bijvoorbeeld Kate Raworth. Zij schreef in 2017 het boek ‘De Donuteconomie – in 7 stappen naar naar een economie voor de 21^e eeuw’. Lees het boek vooral zelf, want mijn korte samenvatting hier gaat niet verder dan dat onze wereld duidelijk over de natuurlijk grenzen heen is van wat het aan kan. Het is dus nodig dat het besef indaalt dat niets eeuwig groeit, ook een economie niet. Dus dat het naast het wijzigen van de doelstelling van de economie, bittere noodzaak is om een economisch en industrieel systeem te creëren waarin geen eindige grondstofvoorraden worden uitgeput en waarin reststoffen volledig opnieuw worden ingezet in het systeem of dat er een duurzamere herverdeling van inkomen en rijkdom wordt gerealiseerd.

Nu ben ik misschien al zo ver in mijn denken, en natuurlijk ook anderen met mij. Alleen onze stem is nauwelijks hoorbaar. Zelfs een citaat uit 1976 van het legendarische duo Van Kooten en de Bie is vandaag nog relevant: Wanneer de polarisatie der standpunten in het gangbare denken en het vaak al te weinig door enige kennis van zaken gehinderde impulsieve doen zich blijven ontwikkelen in het huidige, mede door de media veroorzaakte tempo, zal het karakter van een volgende generatie Nederlanders als meest in het oog springende wezenskenmerk een permanente staat van agressieve ontevredenheid met al het denkbare vertonen.

De bittere conclusie is daarmee – gevoed door de menselijke (economische) geschiedenis – dat de noodzaak tot veranderen pas ontstaat als de mens of de mensheid zichzelf driegt te vernietigen. De roker stopt immers pas met roken na een hartinfarct, of de wereldorde komt door bijvoorbeeld de 2^e wereldoorlog met de vernietiging van miljoenenmensen tot het besef van ‘nooit meer Auswitz’. Het is dus maar te hopen dat het moment dat onze mensheid zich opnieuw stoot aan diezelfde steen, niet plaatsvindt.